ខ្ញុំឈ្មោះ សាន់ ថា គឺជាកសិករ និងជាអ្នករស់រានមានជីវិតក្នុងរបបខ្មែរក្រហម។ សព្វថ្ងៃនេះ ខ្ញុំរស់នៅភូមិមហាសៀក ឃុំមហាខ្ញូង ស្រុកកោះសូទិន ខេត្តកំពង់ចាម។ ខ្ញុំកើតនៅក្នុងគ្រួសារកសិករ នៅភូមិចំការគួយ ឃុំដំរីពួន ស្រុកស្វាយអន្ទរ ខេត្តព្រៃវែង។ ខ្ញុំគឺជាកូនច្បងក្នុងចំណោមបងប្អូនប្រុសស្រីទាំងអស់ចំនួន៦នាក់ ប៉ុន្តែបានស្លាប់២នាក់ក្នុងរបបខ្មែរក្រហម។ ខ្ញុំបានសិក្សារៀនសូត្រ ដល់ថ្នាក់ទី៤ចាស់នៅសាលាបឋមសិក្សាចំការគួយ ដែលស្ថិតនៅក្នុងភូមិកំណើតរបស់ខ្ញុំ។ ដោយសារតែមានជីវភាពក្រីក្រ ខ្ញុំបានសម្រេចចិត្តឈប់រៀនត្រឹមថ្នាក់ទី៤នៅអាយុ១០ឆ្នាំ និងចាប់ផ្តើមរៀនលេង ភ្លេងបុរាណខ្មែរ និងប្រកបរបរលក់ទឹកត្នោត។ ខ្ញុំបានឡើងទៅលេងទ្រសោនៅទីរួមខេត្ត ក្នុងពិធីកាត់ខ្សែសីមាបញ្ចុះ ព្រះវិហារទើបសាងសង់ថ្មី ពិធីបុណ្យទាន ឬកម្មវិធីផ្សេងៗ។

នៅដើមឆ្នាំ១៩៧០ ខ្ញុំទៅលេងភ្លេងបុរាណជាមួយក្រុមភ្លេងប្រចាំភូមិ ក្នុងពិធីបុណ្យមួយនៅទីរួមខេត្តព្រៃវែង។ បន្ទាប់ពីកម្មវិធីបានបញ្ចប់ ខ្ញុំបានធ្វើដំណើរវិលត្រឡប់មកផ្ទះវិញ។ នៅតាមផ្លូវ ខ្ញុំបាន​ឃើញសិស្សានុសិស្ស និងពលរដ្ឋធ្វើបាតុកម្មនៅទីរួមខេត្តព្រៃវៃង។ នៅពេលមកដល់ផ្ទះវិញ ខ្ញុំបាននិយាយប្រាប់ ឪពុកម្ដាយយ៉ាងភ័យតក់ស្លុតចំពោះព្រឹត្តិការណ៍ដែលបានឃើញនោះ។  ពីរខែក្រោយមក គឺនៅថ្ងៃទី១៨ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៧០ រដ្ឋប្រហារ លន់ នល់ បានកើតឡើង។ ​ ខ្ញុំបានឮការអំពាវនាវឲ្យចូលព្រៃម៉ាគីដើម្បី​តស៊ូជាមួយទាហាន លន់ នល់។  សង្រ្គាមរវាងទាហានលន់ នល់ និងកងទ័ពខ្មែរក្រហមបានផ្ទុះឡើង។ ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ខ្ញុំនៅតែបន្តលេងភ្លេងតាមកម្មវិធីបុណ្យទាន និងលក់ទឹកត្នោតជាធម្មតានៅតាមផ្សារដើម្បីទទួលបានកម្រៃចិញ្ចឹមគ្រួសារ។ រហូតដល់ឆ្នាំ១៩៧៣ កងទ័ពតស៊ូខ្មែរក្រហមបាន​ចូលមកដល់ភូមិ។ ខ្ញុំ និងគ្រួសារត្រូវបានខ្មែរក្រហមជម្លៀសចេញពីផ្ទះយកទៅភូមិវាលតូចស្ថិតនៅក្នុងតំបន់រំដោះខ្មែរក្រហម។ បន្ទាប់ពីបានមកដល់មូលដ្ឋានតំបន់រំដោះខ្មែរក្រហម ខ្ញុំត្រូវបានបញ្ជូនឲ្យទៅធ្វើស្រែចម្ការ និងដាំដំណាំកសិកម្មផ្សេងៗ ក្នុងពេលនោះ​គឺពុំមានការបែងចែកជាកងចល័តនៅឡើយទេ។ សង្គ្រាមរវាង ទាហាន លន់ នល់ និងកងទ័ពខ្មែរក្រហម គឺកាន់តែខ្លាំងឡើងៗនៅតាមផ្លូវគោក។ ខ្ញុំបានឃើញរថក្រោះ ទាហាន លន់ នល់ បើកចេញពីភ្នំឈើកាច់ ស្រុកបាភ្នំ ទៅកាន់ស្រុកស្វាយអន្ទរ។  ក្នុងពេល​នោះដែរ កងទ័ពខ្មែរក្រហមបានបើកការវាយឆ្មក់ទៅលើកងរថក្រោះទាហាន លន់ នល់ ជាញឹកញាប់​នៅម្ដុំ​វត្តព្រះជី។ បន្ទាប់ពីទទួលរងការវាយប្រហារពីកងទ័ពខ្មែរក្រហម យន្តហោះដឹកទាហានថ្មើរជើង ​លន់ នល់ ចំនួន១២ គ្រឿងត្រូវបានបញ្ជូនមកធ្វើការអន្តរាគមន៍។ សមរភូមិរវាងទាហានលន់ នល់ និងកងទ័ពខ្មែរក្រហម​ បាន បណ្ដាលឲ្យមានការស្លាប់ និងរងរបួសទាំងសងខាង រួមទាំងប្រជាពលរដ្ឋរស់ នៅក្នុងភូមិក្បែរហ្នឹងដែរ។

នៅពេលដែលកងទ័ពខ្មែរក្រហមទទួលបានជ័យជម្នះលើទាហាន លន់ នល់ នៅថ្ងៃទី១៧ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧៥ ខ្ញុំត្រូវបានបញ្ជូនទៅកាន់ភូមិដំរីពួន ដើម្បីធ្វើការនៅក្នុងកងចល័តជីកដីព្រែកមានបណ្តោយ ប្រហែល២០០០ម៉ែត្រ។ ខ្ញុំបានឆ្លងកាត់ការលំបាកចេញពីការជីកដីព្រែក ដោយមិនបានជួបមុខឪពុក​ម្តាយ និងបងប្អូន ហើយការហូបចុកក៏មិនគ្រប់គ្រាន់។ នៅដើមឆ្នាំ១៩៧៦ ខ្ញុំត្រូវបានអង្គការចល័តទៅលើកភ្លឺស្រែ នៅសហករណ៍ផ្សេង និងធ្វើជាឈ្លបបានរយៈពេល៣ខែ។ នៅឆ្នាំ១៩៧៦ដដែលខ្ញុំបានចូលក្នុងកងសិល្បៈខ្មែរក្រហម ប៉ុន្តែមិនដែលបានទៅលេងភ្លេងអ្វីនោះទេ។ នៅឆ្នាំ១៩៧៧ ខ្ញុំត្រូវបានបញ្ជូនទៅធ្វើជាកងទ័ពខ្មែរក្រហម និងហ្វឹកហ្វឺននៅវត្តព្រៃជ្រាំងបានតែ១សប្ដាហ៍តែប៉ុណ្ណោះ។ បន្ទាប់មក ខ្ញុំត្រូវបានបញ្ជូនទៅសមរភូមិត្រពាំងផ្លុងប្រយុទ្ធជាមួយកងទ័ពវៀតណាម និងទទួលបានជ័យជម្នះ។

នៅឆ្នាំ១៩៧៨ គោលនយោបាយដកហូតអាវុធ និងការប្រមូលផ្ដុំកងទ័ពភូមិភាគបូព៌ាដើម្បីយកទៅធ្វើព្រលានយន្តហោះថ្មីនៅខេត្តកំពង់ឆ្នាំងត្រូវបានដាក់ចេញអនុវត្តន៍។ ខ្ញុំត្រូវបានចាប់បញ្ជូនទៅខាងកំពង់ឆ្នាំង។ នៅពេលមកដល់ព្រលានយន្តហោះកំពង់ឆ្នាំង ខ្ញុំបានឃើញមានមេការចិន (អ្នកជំនាញចិន)មកការដ្ឋាន ប៉ុន្តែខ្ញុំមិនដឹងថាមកធ្វើអ្វីនោះទេ។ ខ្ញុំត្រូវធ្វើការទាំងថ្ងៃទាំងយប់ នៅការដ្ឋានព្រលានយន្តហោះ គ្មានពេលសម្រាក និងគ្មានអាហារហូបគ្រប់គ្រាន់។ មនុស្សជាច្រើននៅក្នុងការដ្ឋាន បានស្លាប់បាត់បង់ជីវិត ដោយសារតែការធ្វើការហួសកម្លាំង ការបង្អត់អាហារ និងការកាប់សម្លាប់។ នៅដើមឆ្នាំ១៩៧៩ ខ្ញុំត្រូវបានចាប់ខ្លួនយកទៅរ៉ារថភ្លើងរមាស​ ស្ថិតនៅខេត្តកំពង់ឆ្នាំង។ ដោយសារតែដឹ​ងខ្លួនមុន ខ្ញុំបានរត់ភៀសខ្លួនទៅភ្នំឱរ៉ាល់ដើម្បីរួចផុតពីការកាប់សម្លាប់។ ខ្ញុំបានសំងំរស់នៅក្នុងព្រៃលើភ្នំ រហូតដល់ឆ្នាំ១៩៨០ ទើបខ្ញុំបានចុះពីភ្នំមកស្រុកគគរ។ ខ្ញុំបានជាប់ឃុំ ពីព្រោះតែការចោទប្រកាន់ថាជា កងទ័ពខ្មែរក្រហម អស់រយៈពេល៣ខែ។ នៅឆ្នាំ១៩៨៥ ខ្ញុំបានរៀបការជាមួយប្រពន្ធឈ្មោះ ស៊ន់ សឿន មានកូន៤នាក់ និងប្រកបរបរជាកសិករ និងអ្នកលេងភ្លេង បុរាណខ្មែរ ក្នុងកម្មវិធីផ្សេងៗ រហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ។

ដោយ សាំង ចាន់ធូ បុគ្គលិកមជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា សាខាខេត្តកំពង់ចាម

កំណែអក្ខរាវិរុទ្ធដោយ៖ គឹម សុវណ្ណដានី